Во срцето на европската енергија, меѓу прекрасните планински пејсажи и брзите реки, Австрија ја создава својата електрична енергија. Водата тука не е само ресурс, туку задолжително гориво кое снабдува со енергија цели генерации. Речиси 60 % од електричната енергија што Австрија ја генерира доаѓа од нејзините хидроцентрали. Државата располага со околу сто големи хидроцентрали и илјадници мали постројки што ја обезбедуваат најстабилната основа на електричната мрежа. Во комбинација со ветер, биомаса и сонце, обновливите извори покриваат над 83 % од целата електрична енергија во Австрија.
Ова не е само импресивна моментална слика, туку и дел од стратешки развој и план, со кој земјата веќе ги исполнува целите за учеството на обновливата енергија во вкупното домашно производство.
Малите хидроцентрали, со капацитет до 10 MW, се суштински дел од производството на струја. Милиони евра се инвестираат редовно, а според проценките хидропотенцијалот сè уште не е исцрпен и до 2030 година може да се прошири со дополнителни 6 до 8 TWh.
Енергијата во симбиоза со екологијата – австрискиот модел
Кога ќе погледнеме кон Австрија, пред нас се отвора мозаична слика на комплексни проекти кои успеваат да го соединат енергетското производство со екологијата и локалниот развој. Во Горна Австрија, уште пред две децении беше започната амбициозна програма за ревитализација на старите мали хидроцентрали. Со инвестиции од десетици милиони евра, повеќе од двесте постројки беа реновирани и модернизирани. Резултатот не беше само зголемување на енергетското производство за над 40 проценти, туку и враќање на реките во нивната природна динамика: регулирани корита, изградени премини за рибите и технологијата се прилагоди на биодиверзитетот. Така, енергијата и природата почнаа да живеат во симбиоза.
Виртуелни централи и складишта на енергија
Државното претпријатие Bundesforste управува со осум мали хидроцентрали, а четири од нив се вклучени во „виртуелна електрична централа“ што тргува со енергијата директно на пазарот, без субвенции. Интересно во овој случај е што со тргувањето управува приватна компанија.
Истовремено, најголемиот оператор Verbund добива околу 90 % од својата енергија од хидрокапацитети. Со 20 складишни постројки и 88 хидроцентрали на падините на Алпите и реките Дунав и Драва. Тоа е модел кој покажува дека со паметно комбинирање на складирање и производство, хидроенергијата може да обезбеди речиси целосна сигурност на снабдувањето.
Хидропотенцијал што чека визија
Во Македонија, сликата е поскромна, но не и без тежина – особено ако ги разгледаме резултатите на малите хидроцентрали. Во земјата има 124 мали хидроцентрали со вкупно 133 MW инсталиран капацитет.
Според Годишниот извештај на РКЕ за 2024 година, вкупното производство на електрична енергија изнесувало 6.129 GWh, што е за 6,47 % помалку од 2023 година, но за 8,79 % повеќе во однос на 2022. Домашното производство покрило 88,97 % од бруто-потрошувачката, додека 11,03 % било обезбедено од увоз.
Во вкупната инсталирана моќност од 2.983,9 MW, обновливите извори, меѓу кои се и малите хидроцентрали, учествуваат со 1.663 MW или 55,72 %. Во структурата на производството, обновливите извори дале 2.514 GWh, што е 41,03 % од вкупното производство.
Според технологијата обновливите извори во 2024 година произвеле: големите хидроцентрали – 1.108 GWh, малите хидроцентрали – 308 GWh, ветерните централи – дале 194 GWh, фотоволтаиците – 851 GWh, а биогасните централи – 53 GWh.
Сликата што ја даваат бројките од РКЕ за 2024 година открива дека малите хидроцентрали имаат повисок факторот на искористеност од останатите обновливи извори. Малите хидроцентрали во 2024 година имаат фактор на искористеност од приближно 26 проценти. Факторот се пресметува според бројот на капацитети и вкупното производство од нив. Тоа значи дека, иако нивниот удел во инсталираниот капацитет е релативно скромен, тие произведуваат стабилно и сигурно, користејќи го потенцијалот на реките во речиси секој час од годината.
Фотоволтаиците, пак, и покрај тоа што во 2024 година достигнаа 848 мегавати инсталирана моќност и произведоа 851 гигаватчас, покажуваат далеку понизок фактор на искористеност – околу 11,5 проценти. Ова е природна последица оти панелите произведуваат струја само кога има сонце.
Кога ќе се споредат овие две технологии станува очигледно дека малите хидроцентрали остануваат значително поефикасни по секој мегават инсталирана моќност, обезбедувајќи повеќе енергија во киловатчасови од своите сончеви „соперници“.
Оваа споредба ја враќа темата кон суштината на хидропотенцијалот: не станува збор само за инсталирана моќност или број на постројки, туку за тоа колку од тој капацитет реално работи и колку сигурна е енергијата што се добива.
Системот во Македонија, исто така, полека се отвора кон модели кои во Австрија одамна се пракса. „Виртуелни производители“, односно правни субјекти што технички и комерцијално ги интегрираат повеќе мали извори приклучени на дистрибутивната мрежа и настапуваат како една „електрана“ се дел од регулаторната архитектура и кај нас. Д0 крајот на 2023 година биле регистрирани петнаесет вакви учесници на пазарот. Тоа е мост кон подобра пазарна логика за малите производители, но и алатка за балансирање на мрежата без да се притиска сопирачката на еколошките стандарди.
Мостот меѓу потенцијалот и реалноста
Австрија го користи својот хидропотенцијал како интегриран енергетски и еколошки ресурс, додека Македонија сè уште ја гледа водата низ бројките на концесиски договори и субвенции. Имаме и вода и има потенцијал, но ни недостига долгорочна визија. Неискористените можности не се слабост, туку шанса. Со соодветно изработени политики, со раст и модернизација, малите хидроцентрали може да донесат енергетска отпорност и еколошки интегритетност.
